DUVAR – Maraş merkezli zelzelelerin üzerinde 40 günü aşkın müddet geçti. 50 binden fazla kişi hayatını kaybederken binlerce kişi hala kayıp. Binlerce kişi de zelzele bölgelerinden diğer kentlere göç etti.
Medyada çabucak her gün bir yakınını kaybeden bir depremzedenin öyküsüne şahit oluyoruz. Kimi ailesini kaybettiği enkazın başında bekliyor, kimi enkaz altında kurtarılmayı beklerken telefondan çocuğunun kendisine attığı bildirilerle avunmaya çalışıyor. 90 saniye içinde bildikleri, alıştıkları hayatı geride bırakan milyonlarca kişi pek çok travma ve travma sonrası psikiyatrik sorunlarla karşı karşıya.
Depremzedelerin içinde bulunduğu ruh halini, her ikisi de zelzeleler sonrası bölgede çalışan Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ruh Sıhhati ve Hastalıkları Anabilim Dalı’ndan Doç. Dr. Sevinç Yorguner ve Çocuk ve Genç Psikiyatrisi Uzmanı Lider Küçük ile konuştuk.
Doç. Dr. Sevinç Yorguner ‘EN BÜYÜK KAYGI TEKRAR ZELZELE OLMASI’
Neşe Doğruer, 24 Şubat-3 Mart ortası Türk Psikiyatr Derneği’nin istekli tertibi ile Hatay’da misyon aldı. Müşahedelerini bizimle paylaşan Yorguner, depremzedelerin büyük bir ümitsizlik ve mutsuzluk içinde olduklarını söyledi. En büyük kaygılarının da yeni bir zelzele olduğunu vurguladı. Yorguner, “En büyük sıkıntılardan biri, zelzelelerin devam ediyor olması… Harikulâde olaylar karşısında beşerler tabi ki çaresizlik ve kaygı yaşıyorlar ancak bunlar olağan reaksiyonlar. Bunların muhakkak bir mühlet içinde yavaş yavaş azalmasını bekliyoruz. Bunların 4-6 hafta ortasında gerilemesini bekleriz. 6 Şubat’taki sarsıntıların akabinde Hatay’da olduğumuz devirde 6.4 şiddetinde yine zelzele oldu. Beşerler tam yaşadıkları şeyi sindirmeye çalışırken tekrar zelzelenin olması birden teğe her şeyi başa sardı” dedi.
Doç. Dr. Sevinç Yorguner, 24 Şubat-3 Mart ortası Hatay’da bulundu. ‘HAYATTA KALMANIN SUÇLULUĞUNU YAŞIYOR İNSANLAR’
Medyada zelzele bölgesi için sıkça ‘yeni normal’ kavramı kullanılıyor. Yorguner’e bölgedekiler için ‘normalin’ ne olduğunu soruyoruz. Ona nazaran, var olan duruma adapteye olmaya çalışma hali, ‘normal’in kendisi. Daha evvel pek çok şeye sahip olan depremzedelerin kendini bir çorap için kuyrukta bulması da bu ‘normal’e dahil. İnsanların duruma adapte olmaya çalıştığını fakat bir yandan da geleceğe yönelik büyük telaş içinde olduklarını anlatan Yorguner, “Biz gittiğimizde üçüncü hafta idi ve hala bir sürü belirsizlik vardı. Bu durum da insanlarda dert ve tasaya sebep oluyor” diye konuştu.
Yorguner’in dikkat çektiği bir öbür nokta ise depremzedelerdeki suçluluk hissi: “İnsanlarda hayatta kalmanın suçluluğu da vardı. Örneğin; sarsıntı sırasında biri iş nedeniyle kent dışındaymış. Zelzelenin olduğunu öğrenir öğrenmez Hatay’a gelmiş ve eşi, çocukları başta olmak üzere herkesi kaybettiğini öğrenmiş. Sarsıntı olduğunda ailesinin yanında olmadığı için çok ağır bir suçluluk duygusu yaşıyordu. Bu ve gibisi pek çok durumla karşılaştım.”
‘DAYANIŞMANIN DÜZGÜNLEŞTİRİCİ BİR GÜCÜ VAR’
Neşe Yorguner’in dikkat çektiği korku hali, TDK’ye nazaran şöyle tanımlanıyor: “Genellikle makûs bir şey olacakmış fikriyle ortaya çıkan ve sebebi bilinmeyen gerginlik duygusu.”
Yorguner, tasayı kişiyi hayatta kalmaya zorlayan hislerden biri olarak tanımladı lakin bunun çok olma halinin de ziyan verdiğini belirtti:
“Bir ekip teşebbüslerde bulunmak, tedbir almak korkuyu azaltabilir. Meskenlerin inançlı olup olmadığını denetim ettirmek, zelzele çantası hazırlamak gibi… Bunlar, insanların kendi kendine alabileceği tedbirler. Bunun dışında kişinin tesir alanı dışında olan hususlar var. Siyasalların ve yetkililerin karar alanında olan ve güvenilmeyen mevzular var. Şöyle şeyler duyuyoruz; her gün konuttan çıkarken helalleşenler… Kendi denetim alanımızda olan durumlara odaklanmak ve denetimimiz dışındakilere odaklanmamak korkuyu azaltmayı sağlayabilir.”
Türkiye’nin bir afetler ülkesi olduğunu hatırlatan Yorguner, yaşadığımız son zelzelenin biraz daha farklı olduğunu lisana getirdi. “Toplumun psikolojisi afetlerden etkileniyor lakin bu insan eliyle olunca çok daha fazla etkileniyor” diyen Yorguner, Maraş merkezli sarsıntılara, doğal afet demenin çok mümkün olmadığını tabir etti. Bu nedenle, yaşanılanların yansımalarının çok uzun yıllar devam edeceğini lisana getirerek şunları söyledi: “Bir müddet sonra ikinci travmalar görülebilir ki, ikincil travmalar birincisi kadar şiddetli olabiliyor. Biz daha uzun yıllar insanların yas devirleriyle, korku bozukluğu, gerilim bozukluğu, depresyon üzere durumlarıyla karşılaşacağız.”
Bu noktada dayanışmanın ehemmiyetine vurgu yapan Yorguner, dayanışmanın uygunlaştırıcı gücünün altını çizdi.
Lider Küçük ‘ÇOCUKLAR YETİŞKİNLERDEN BAĞIMSIZ BİREYLER DEĞİL’
6 Şubat haftası İskenderun, Hatay ve Pazarcık’ta bulunan Çocuk ve Genç Psikiyatrisi Uzmanı Lider Küçük, çocukların yetişkinlere nazaran sarsıntıyla ve sonrasında yaşananlara biraz daha farklı reaksiyonlar gösterebileceğini söyledi.
Zira sarsıntı bölgelerinden gelen pek çok görselde çocuklar, enkaz yığınları ortasında aileleri ile dolaşıyor, çadır kentte kurulan alanlarda oyun oynamaya ya da eğitim görmeye çalışıyor. Bu durumun onlar üzerindeki tesirlerinden bahseden Küçük, “Çocukların çabucak her gün bu duruma maruz kalması, enkaz imgelerini görmesi, o ortamdan geçmesi, dağınık bir yapılanmanın olması, organizasyonel rutin bir hayatın başlayamıyor olması, travmatik sürecin devam etmesine ve sürecin uzamasına yol açıyor. Bu bir tabiat olayı üzere de değil. Ne kadarı doğal afet ne kadar insan eliyle yapılmış bir afet tartışılır. İnsanların hafızalarında pek çok olay var, yaşanmışlık var. Bu o denli kolay atlatılabilecek bir durum değil. Bunun yatışması için hayatın belirli bir mühlet sonra akışına kavuşması lazım. Güvenlik hissinin tesis edilmesi lazım. Bir şeylerde geç kalındı, birileri bir şeyleri eksik yaptı lakin bunun da hesabının sorulduğu bir gelecekle lakin anılarını zihinlerine gömebilirler. Öteki türlü, acı ve öfke hali daima canlı durur. Gerçekten çocuklar yetişkinlerden bağımsız bireyler değil. Erişkinlerin yaşadığı his hali çocukları da etkiliyor” diye konuştu.
‘BİRÇOK ŞEYİNİ KAYBETMİŞ BİR ÇOCUK OKULDA DA KENDİNİ KAYIP ÜZERE HİSSEDEBİLİR’
Pek çok çocuğun ailesi ile zelzele bölgelerinden diğer yerlere göç ettiğini hatırlatan Küçük, çocuğun eğitim hayatının daha sağlıklı olabilmesi için birtakım tekliflerde bulundu. Depremzede çocukların gittikleri okullarda bir grup tarafından karşılanmasını öneren Küçük, şöyle devam etti: “Birçok okul, hangi vilayetten kaç çocuğun geldiğini biliyor. Okulun çocuk hakkında bilgili olması ve okula geldiğinde karşılanması çok değerli. Sınıf öğretmeni ve rehber öğretmeni ve istekli bir öğrenciden oluşan grup olabilir. Birinci gün çocuğu ismi ile çağırıp ona okulu, sınıfı ve arkadaşlarını tanıtmalı. Çocuk inançlı bir ortamda olduğunu hissetmeli. Bir sorunu olursa öğretmenlerine danışabileceği bilgisi olmalı. Ahenk sürecinin yanlışsız yönetilmesi çok kıymetli. Zira birçok şeyini kaybetmiş bir çocuk okulda da kendini kayıp üzere hissedebilir. Bildiğim kadarıyla pek çok okul da yapıyor bunu.”
Çocukların yetişkinlerden daha farklı yansılar verebileceğini anlatan Küçük, hususla ilgili şu bilgileri verdi: “Yetişkinlerde ve çocuklarda temel his, güvenlik duygusu. Çünkü okul, mesken, tanıdıkları, arkadaşları üzere bildiği ve kendini inançta hissettiği bir ortamın olmayışı çocukları etkiliyor. Travma dediğimiz, kişinin güvenlik hissinin büsbütün sarsıldığı bir süreç. Bunu yaşayan bir çocuğun verdiği yansılar de muhakkak açılardan ‘anormal’ olabilir. Daha endişeli olabilir, uyku problemleri yaşayabilir, yaptığı şeyleri artık yapamayabilir… Tabi burada çocuğun yaşı da değerli. 6 yaşa kadar birtakım çocuklarda gelişimsel duraksamalar görebiliyoruz. Mesela, tuvalet eğitimi alan bir çocuğun tuvalet tertibi bozulabilir, hırçınlaşabilir, hislerini anlatmada zahmet yaşayabilir. Okul çağı çocuklarında da dalgınlık, yavaşlık ya da tam aksine hareketlilik, sonluluk hali daha sık yaşanabilir. Ergenlerde bu, içe kapanma da olabilir, dürtüsel davranışların artması, kendine ziyan verme ya da bir şeyleri boş verme ya da kayıtsız kalma üzere kendini gösterebilir.”
‘ÇOCUKLAR RUTİNE KAVUŞMALI’
Çocukların rutin olarak bildiği şeylere kavuşmasının travmaları atlatmada yardımcı olacağını kelamlarına ekleyen Küçük, depremzede çocuklara gereğince ruhsal takviye verilmediği takdirde yıllar sonra toplumda ruhsal meseleleri olan pek çok yetişkinle karşılaşacağımızı söz etti.
Küçük, dertli, depresif olan, ilgi ve merakı azalan çocuklara ruhsal takviye verilmesi gerektiğini belirtti. Küçük hususla ilgili şunları söyledi: “Destek verilmezse ileride depresyon üzere birtakım kişilik bozuklukları, his durum bozuklukları ortaya çıkabilir. Hatta önemli ihmal ve yalnızlık halinde psikoz gibisi belirtiler, açığa çıkabilir. İleride topluma yansımalarının nasıl olacağını bugünden söylemek sıkıntı lakin Türkiye travmatik bir toplum. Aşikâr kimliklere, aşikâr inançlara ilişkin travmatik bellekler var. Bunlar, insanların benlik hürmetlerini zedeleyen şeyler. Kendilerine ilişkin bir hayat kurma gücü ve marifeti, buralarda sekteye uğrayabiliyor. Sağlıklı münasebet kurmadan, partner bulmaya, akademik çalışmalardan hayatın farklı noktalarına kadar sıkıntılara yol açabilir. Biz burada ne yapabiliriz? Depremzede aileler çocuklarındaki pek çok şeyin olağana dönmemesinden birçok şeyi anlayabilirler. Mesela okul başlamış, hayatın rutinleri oluşmuş lakin ona karşın okula gidemeyen, gece uyuyamayan, sakinleşemeyen, kendine ziyan vermeyi düşünen bir ergen varsa ya da daha evvel ondan beklenen davranış, tavır, karakter davranışının bilakis bir durum sergiliyorsa, çocuk profesyonel dayanak almalı.”